رفتار و ساختار سازمانی داعش: اساسی‌ترین آسیب‌پذیری و نقاط قوت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علوم سیاسی در دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

مجموعه عواملی نظیر خلأ قدرت، درماندگی دولت مرکزی و دکترین تخریب خلاق قدرت‌های ضد مقاومت، سبب شدند تا طیفی از گروه­های سلفی-تکفیری، در مدت چهار سال منطقه شامات و بین‌النهرین را دگرگون کنند. اکنون و در انتهای سال 2020 (پاییز 1399)، دیگر نه از انقلاب یا بهار عربی در منطقه خبری هست و نه داعش بسان چهار سال قبل، شهرها را یکی پس از دیگری تصاحب می‌کند. افول تحرکات داعش و گروه­ های مشابه آن در سوریه و عراق، نباید مانع مطالعه و ساختار سازمانی آن گروه­ها باشد. داعش به عنوان سازمانی چابک و جهان‌گرا، بهرحال توانست در مدتی اندک، ده­ها هزار مجاهد را جذب و سازماندهی کرده، بر ده­ها شهر و آبادی حکمرانی کند. شیوه تنظیمات سازمانی و تولید و تثبیت وفاداری پرسنل به اهداف این سازمان تروریستی، حاوی نکته‌ها و ظرافت‌هایی است که مقاله حاضر به عنوان متنی مستخرج از پژوهش و پروژه‌ای مفصل درصدد تشریح آنهاست. به طور مشخص، پرسش اساسی مقاله این است که از منظر رفتار، ساختار سازمانی، گروه داعش در چه مواردی پر قدرت و ثمربخش عمل کرده و در چه مواردی آسیب‌پذیری استراتژیک داشته است. گفتنی است این پژوهش، روی گروه داعش تمرکز نموده اما بسیاری از یافته‌های آن سایر گروه­های مشابه را نیز در بر می‌گیرد کما اینکه خود سازمان داعش در بسیاری از افکار و افعال، اشتراکات استواری با گروه القاعده دارد. همان­گونه که در پی می‌آید، گروه داعش در پنج زمینه دارای امتیاز و تعیین‌کنندگی استراتژیک بود و در 9 مورد عمیقاً آسیب‌پذیر است. روش مورد استفاده این مقاله برای وارسی و اولویت‌بندی 14 مورد از آسیب‌پذیری‌ها و نقاط قوت، ترکیبی از سند پژوهشی، مشاهده میدانی و گفتگوی عمیق بوده است.    

کلیدواژه‌ها


ابراهیم، فؤاد، داعش (1395)، نوستالوژی خلافت، ترجمه محمدرضا بلوری و میترا فرهادی، تهران: مؤسسه اندیشه سازان نور.
ابراهیم، فؤاد (1395)، سلفیت جهادی در عربستان سعودی، ترجمه علی‌رضا فرازی، قم: پژوهشگاه علوم انسانی امام صادق (ع).
ابورمان، محمد، هویت سلفی (1396)، مطالعه‌ای در هویت‌های واقعی و تصوری سلفی‌ها، ترجمه جبار شجاعی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
آتران، اسکات (1395)، پیرامون تروریسم (مبحث داعش چه می‌خواهد؟)، ترجمه رضا دانشمندی، مشهد، مرندیز.
آرزومانیان، راچیا و آکوپیان، آرمینه (1394)، داعش و جبه النصره چگونه می‌جنگند؟، ترجمه داوود اقبالی، تهران: مؤسسه اندیشه سازان نور
بودریار، ژان (1394)، روح تروریسم، ترجمه کامران برادران، تهران: چترنگ.
دوری، عبدالعزیز و همکاران (1387)، دارالخلافه عباسیان، ترجمه ایرج پروشانی و اسماعیل دولت‌شاهی، تهران: نشر کتاب مرجع.
رابینز، استیفن. پی (1386)، رفتار سازمانی، ترجمه علی پارسائیان و سید محمد اعرابی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
رضایی، پیام (1395)، «داعش: پروژه عبور از مرگ، منتشر شده در بربریت مدرن: تأملی بر اکنون و آینده داعش، (به اهتمام مهدخت ذاکری)، تهران: پژوهشکده قلم.
سید قطب، محمد (1368)، ما چه می‌گوییم؟، ترجمه هادی خسروشاهی، قم: نشر مؤلف.
سید قطب، محمد (1393)، نشانه‌های راه (معالم فی ‌الطریق)، ترجمه محمود محمودی، تهران.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1393)، جهاد در اسلام، تهران: نی.
صفدری، حسین (1395)، گروه‌های تروریسم تکفیری در کشورهای اسلامی، تهران: دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی.
عطوان، عبدالباری (1395)، تولد اهریمن: عوامل پیدایش دولت اسلامی شام و عراق، ترجمه فاروق نجم‌الدین، تهران: انتشارات علمی-فرهنگی.
قاسمی، محمد علی (1395)، داعش و جذب نومسلمانان و مسلمانان غربی، «داعش حقیقی و حقیقت داعش»، به اهتمام، محمد حسن حبیبیان، تهران: پژوهشکده قلم.
کوک، مایکل و دیگران (1393)، مجموعه مقالات و مطالعاتی درباره تاریخ و اندیشه وهابیت، گردآوری و تألیف محمد حسین رفیعی، تهران: الهدی.
کوندنانی، آرون (1394)، «دهه از دست رفته: بازاندیشی افراطی‌سازی و افراطی‌گری»، منتشر شده در مجموعه مقالات افراط‌گرایی در اروپا، تهران: مرکز مطالعات فرهنگی بین‌المللی.
لوییزار، پی‌یر، ژان (1396)، در دام داعش: دولت اسلامی یا عقب‌گرد تاریخ، ترجمه ویدا سامعی، تهران، نشر نو.
محمدی ، کیوان (1399)، «مبانی فکری خشونت به سیاق داعش : با تمرکز روی پنج اثر اساسی»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، پاییز.
مرکز النور، طبیعه التیارات السلفیه و مکانتها فی الدول الأسلامیه، تهران: مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور.
مک‌کنتش (1395)، رستاخیز داعش: تاریخ، راهبرد و رویکرد آخرالزمانی دولت اسلامی، ترجمه حامد قدیری، تهران: نشر اسم.
ناج، ابی‌بکر، اداره التوحش، اخطر مرحله ستمرّ بالأمه، بی‌جا، مرکز، الدراسات و البحوث الأسلامیه، بی‌تا، (قابل درسترسی در اینترنت).
الناجی، ابی‌بکر (1396)، مدیریت توحش: مانیفست داعش، ترجمه آزاده گریوانی، تهران: نقد فرهنگ.
الناجی، ابی‌بکر (1395)، مدیریت توحش، ترجمه لادن احمدیان هروی و سوده منصوری، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
نصری، قدیر (1395)، خشونت‌ورزی در دکترین داعش: نقد سه نظریه و طرح یک نظر، منتشر شده در «داعش حقیقی و حقیقت داعش»، به اهتمام، محمد حسن حبیبیان، تهران: پژوهشکده قلم.
نصری، قدیر (1395)، داعش واقعی و داعش حقیقی: تأملی الگومند در استعداد واقعی گروه داعش، منتشر شده در «داعش حقیقی و حقیقت داعش»، به اهتمام، محمد حسن حبیبیان، تهران: پژوهشکده قلم.
ویس، مایکل و حسن حسن (1395)، داعش: گزارشی از درون ارتش وحشت، ترجمه علی پیرحیاتی و ثریا احمدی، تهران: نقد فرهنگ.
هوشنگی، حسین و پاکتچی، احمد (به کوشش) (1390)، بنیادگرایی و سلفیه: بازشناسی طیفی از جریان‌های دینی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
Roy, Olivier, Jihad and Death: the Global Appeal of Islamic State, Translated by Cynthia Schoch, London: Hurst and Company, 2017.
Roy, Olivier, Holy Ignorance: when Religion and Culture part ways, Oxford.
Lapin, Yaakov, Virtual Caliphate: Exposing the Islamic State on the Internet, Washington D. C & Potomac books, 2011.
Tucker, Colin, the Islamic State: Origins, Goals and Future Implications, published by Eurosia center, 2012.
Choucair, Shafeeq, Daesh’s Ideological origins, Impact and future, available at: www.Aljazeerah.net.
Desai. Andrea, Understanding the ISIS Phenomenon, history, Ideology and Governance of the Islamic State, Princeton Un. Press, 2016, books Review of Fawaz A. Gerges’s book (ISIS: A history).
Media Jihad: the Islamic State Doctrine for information warfare, published by Institute for strategic Dialogue, 2014 (ICSR).
Gillian, Joshua, the Ethics of ISIS, United States Army Command and General Staff College, Kansas, 2017.
Plan to Defeat ISIS: key decisions and considerations, report on hundred fifteen congress of unted states senate, February 2017.
Cronin, Andrey Kurth, ISIS is not a Terrorist group, Foreign Affairs, March – April 2015.
Funding ISIS, published at: www.washingtoninstitute.com, for near east policy, 2017.