مقدمه‌ای بر «تجربه تجددخواهی سیاسی» در ایران معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

چکیده

ارتباط ایران با تجدد، یکی از مهم‌ترین مباحث در تاریخ جدید آن است و وضعیت بحرانی ایران عصر قاجار، که از همان سال‌های نخست تاسیس این حکومت ایجاد شده بود، راه را برای نوعی «تجددخواهی» باز کرد. از نخستین ارتباط‌ها، بیش از هر چیز ایرانیان سعی کردند آن را بیازمایند و از دل این آزمون، «تجربه»‌ای ایجاد شد که به‌نوعی جای «نظریه» را برای فهم تجدد ایجاد کرد. عناصر چهارگانه این «تجربه» را می‌توان «مشاهده»، «عمل»، «نظر در عمل» و «نظر» دانست، که به فراخور «درک» تجدد خواهان ایرانی در عصر قاجار و سپس در ادامه تاریخ معاصر آن مورد توجه قرار گرفت. در این مقاله، ضمن بررسی این چهار مولفه، به این پرسش پرداخته خواهد شد که چرا برای فهم تجدد خواهی سیاسی در ایران معاصر، به‌جای نظریه، از مفهوم «تجربه» برای فهم تجددخواهی در ایران معاصر استفاده شده و عناصر تجربه تجدد سیاسی آن کدام هستند؟ در این مقاله، با بهره‌گیری از نظریه بحران اسپریگنز، سعی شده است مفردات مورد نظر «تجربه تجدد سیاسی» با مراحل چهارگانه نظریه او، سنجیده شود. اصلی‌ترین نتیجه این مقاله، آن است که «تجربه تجددخواهی سیاسی ایرانی»، منظومه‌ای از عناصر چهارگانه تشکیل دهنده آن است که، در یک «منطق درونی»، جای نظریه را برای دگرگونی در وضعیت بحرانی ایران معاصر گرفت.

کلیدواژه‌ها


 اجلالی، فرزام (1373)، بنیان حکومت قاجار: نظام سیاسی ایلی و دیوان‌سالاری مدرن، تهران: نی.
 احمدوند، شجاع و مجتبی یاور (1394)، «حکمرانی، دولت و توزیع قدرت در گفتمان «ترقی» عصر ناصری»، دولت‌پژوهی، سال اول، شماره1، بهار، 23-55.
 اسپریگنز، توماس (1377)، فهم نظریه‌های سیاسی، ترجمه فرهنگ رجایی، تهران: آگاه.
 اصیل، حجت‌الله (1376)، زندگی و اندیشه میرزاملکم‌خان، تهران: نی.
 اعتصام‌المک، یوسف (1329ق)، «طالبوف»، بهار، سال اول، شماره 10-9.
 اکبری، محمدعلی (1382)، «الگوی سلطنت مستقل منظم؛ نظریه گذار از سلطنت خودکامه به ‌سلطنت مشروطه»، مجله تخصصی گروه تاریخ دانشگاه تهران: سال چهارم، شماره پیاپی چهارم، 89-110.
 امانت، عباس (1384)، قبله عالم، ناصرالدین‌ شاه و پادشاهی ایران (1247-1313)، ترجمه حسن کامشاد، تهران: کارنامه.
 آجودانی، ماشاءالله (1382)، مشروطه ایرانی، تهران: اختران.
آخوندزاده، میرزافتحعلی (1357)، الفبای جدید و مکتوبات، به ‌کوشش حمید محمدزاده، تبریز: احیا.
 آخوندزاده، میرزافتحعلی (1364)، مکتوبات، به‌کوشش م. صبحدم، برلین: مرد امروز.
 آدمیت، فریدون (1340)، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ایران، تهران: سخن.
آدمیت، فریدون (1349)، اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران: خوارزمی.
 آدمیت، فریدون (1351)، اندیشه ترقی و حکومت قانون-عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی.
 آدمیت، فریدون (1357)، اندیشه‌های میرزاآقاخان کرمانی، تهران: پیام.
آدمیت، فریدون (1387)، «برخورد اندیشه‌ها و تمدن‌ها»، بخارا، شماره65، فروردین-اردیبهشت، 494-508.
 توکلی طرقی، محمد (1395)، تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، ویراست دوم، تهران: پردیس دانش.
 ثقة‌الاسلام تبریزی (1387)، «رساله لالان»، رسائل مشروطیت، (مشروطیت به‌روایت موافقان و مخالفان)، تألیف، تصحیح و تحشیه غلام‌حسین زرگری‌نژاد، 2جلد، جلد دوم، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
 حائری، عبدالهادی (1380)، نخستین رویارویی اندیشه‌گران ایرانی با دورویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
 حقدار، علی‌اصغر (1397)، مدرن‌اندیشان ایرانی: دفتر دوم فریدون آدمیت و تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت، نشر الکترونیک، باشگاه ادبیات.
 حقدار، علی‌اصغر (1382)، فریدون آدمیت و تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت، تهران: کویر.
 حقدار، علی‌اصغر (2017)، نهادها و مفاهیم نوین در آثار پیشامشروطه، نشر الکترونیک، باشگاه ادبیات.
 حقیقت، صادق و حامد حجازی (1389)، «نگاهی انتقادی به کاربرد نظریه بحران اسپریگنز در مطالعات سیاسی»، علوم سیاسی، سال سیزدهم، شماره چهل نهم، بهار، 187-195.
 خلیلی، محسن (1379)، «استغراب، استذلال، استتباع (سه شیوه رویارویی ایرانیان با جماعت فرنگیه)»، نامه پژوهش فرهنگی، شماره 18و19، پاییزوزمستان، 13-48.
 خلیلی، محسن (1394)، «دوگانه مشروطه: تجربه‌های آشنا، فقدان نظریه»، ممالک محروسه، سال یکم، شماره2، پاییزوزمستان.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، جلد5، تهران: چاپ دوم از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران.
 راسخ، محمد و فاطمه بخشی‌زاده (1392)، «پیش‌زمینه مفهوم قانون در عصر مشروطه: از مالک‌الرقابی تا تنظیمات»، مجله حقوقی دادگستری، شماره83، پاییز: 35-58.
 شوشتری، عبداللطیف (1363)، تحفة‌العالم، به‌کوشش صمد موحد، تهران: طهوری.
 شیرازی، میرزاصالح (1387)، سفرنامه‌ها، به‌کوشش غلام‌حسین میرزاصالح، تهران: نگاه معاصر.
 طالبوف، میرزاعبدالرحیم (1347)، مسالک‌المحسنین، با مقدمه باقر مؤمنی، تهران: انتشارات جیبی.
 طالبوف، میرزاعبدالرحیم (1356)، مسائل‌الحیات، در: کتاب احمد، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران: شبگیر.
 طالبوف، میرزاعبدالرحیم (1357الف)، ایضاحات در خصوص آزادی، در: آزادی و سیاست، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: سحر.
طالبوف، میرزاعبدالرحیم(1357ب)، سیاست طالبی، تهران: علم.
 طباطبایی، جواد (1380)، تأملی درباره ایران، جلد نخست: دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران، تهران: نگاه معاصر.
 طباطبایی، جواد (1392)، تأملی درباره ایران، جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران، بخش دوم: مبانی نظریه مشروطه‌خواهی، تهران: مینوی خرد.
 طباطبایی، جواد (1393)، «ایران در دوره فتحعلی شاه»، تاریخ جامع ایران، بیست جلد، جلد دوازدهم: ایران در عصر قاجاران و پیوست‌ها، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
 طباطبایی، جواد (1398)، ملت، دولت و حکومت قانون جستار در بیان نص و سنت، تهران: مینوی خرد.
 طباطبایی، جواد (1384)، تأملی درباره ایران، جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران؛ بخش نخست: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی، تبریز، ستوده.
 عامری گلستانی، حامد (1394)، تجدد و قانون‌گرایی: اندیشه میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران: نگاه معاصر.
 عامری گلستانی، حامد (1383)، تعامل اندیشه‌گران ایرانی با بنیادهای مدرنیته اروپا در اواخر قاجاریه 1263-1334قمری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شهرضا، استاد راهنما مهدی کیوان.
 عامری گلستانی، حامد (1395)، بحران در دولت قاجار و زمینه‌های تحول آن در دوره ولایت‌عهدی عباس میرزا، در: مجموعه مقالات نخستین همایش دولت‌پژوهی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
 فاضلی، نعمت‌الله (1394)، تجربه تجدد: رویکردی انسان‌شناختی به امروزی‌شدن فرهنگ ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
 فراستخواه، مقصود (1373)، سرآغاز نواندیشی معاصر (دینی و غیردینی)، تهران: انتشار.
 قزلسفلی، محمدتقی و نگین نوریان دهکردی (1397)، «اندیشه دولت‌گرایی و ضددولت‌گرایی در عصر مشروطه؛ بازخوانی سه اندیشه»، پژوهش‌نامه علوم سیاسی، سال سیزدهم، شماره سوم، تابستان، 73-102.
 کاوه (دوره جدید) (1920)، شماره22، 26ژانویه.
کرمانی، میرزاآقاخان (1339)، هشت بهشت، با مقدمه افضل‌الملک کرمانی، تهران: [بی‌نا].
 کمالی‌طه، منوچهر (1353)، اندیشه قانون‌خواهی در ایران سده نوزدهم، حکومت قانون، تهران: زیبا.
کیوان، مهدی (1376)، «تجددگرایی فرهنگی در جهان سوم و مبانی فرهنگ غرب»، راهبرد، شماره13، 1-18.
 مستشارالدوله، میرزایوسف‌خان (1394)، رساله موسومه به ‌یک کلمه، در: حامد عامری گلستانی، تجدد و قانون‌گرایی: اندیشه میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، تهران: نگاه معاصر.
 معتمد دزفولی، فرامرز (1391)، تاریخ اندیشه جدید ایرانی: دفتر اول: آینه‌آوران و عصر رویارویی با غرب (سفرنامه‌های ایرانیان به‌فرنگ)، تهران: شیرازه، 1391.
 ناظم‌الاسلام کرمانی (1371)، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: امیرکبیر.
 ناظم‌الدوله، میرزاملکم‌خان (1354)، روزنامه قانون، به‌ کوشش هما ناطق، تهران: امیرکبیر.
 ناظم‌الدوله، میرزاملکم‌خان (1381)، رساله‌های میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، به‌ کوشش حجت‌الله اصیل، تهران: نی.
 نورایی، فرشته (1352)، تحقیق در افکار میرزاملکم‌خان ناظم الدوله، تهران: جیبی.
 وحدت، فرزین (1383)، رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس