نظام بین الملل هژمونیک و تحول ادراکی، سازمانی و عملیاتی گروه های سلفی- جهادی؛ از القاعده تا داعش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار روابط بین الملل، دانشگاه عالی دفاع ملی، تهران.

چکیده

افراط ­گرایی سلفی-جهادی در قالب مفاهیمی چون توحید، فهم دینی سلف، بدعت، جاهلیت و... قواعد و هنجارهای رفتاری خاصی مبتنی بر تکفیر و جهاد را تولید می­کند. اما این هسته معنایی و قوام ­دهنده درونی هویت کنش­گران سلفی جهادی، در تعامل با سازه ­های بیرونی به ویژه در سطح بین ­المللی وارد یک فرایند ساخت­یابی می­شود. لذا آنچه ادراک، جهت ­گیری عملیاتی، الگوی سازمان، حدود شرعی و هدف­ گذاری گروه­های سلفی جهادی را تعیین می­کند، ناشی از کنش ­سازه ­های درونی آنان و فشارهای ساختاری بیرونی به ویژه در سطح نظام بین ­المللی می­باشد، به همین علت جریان سلفی-جهادی معاصر به واسطه ادراک­های متفاوت از وضعیت پیرامونی دچار تحول شده­ اند. لذا پرسش اصلی این پژوهش بدین شکل مطرح می­شود که تحول هویتی، تغیر کنش­گری و اهداف گروه­های سلفی-جهادی از القاعده تا داعش، چگونه تبیین می­ گردد؟ جهت پاسخ به این پرسش از چارچوب نظری ساختار-کارگزار استفاده شده است. درنهایت فرضیه پژوهش این است که قوام متقابل هویت درونی سلفی و ساختار هژمونیک نظام بین­ الملل، باعث شکل­ گیری سه ادراک بین­ الاذهانی مظلومیت، جنگ صلیبی و هجرت در میان جریان سلفی-جهادی شده است. متناظر با این تحول ادراکی سه نوع کنش عملیاتی جهاد همبستگی، جهاد مکانی و جهاد فتح و سه نوع نهاد جنبش جهادی، امارت اسلامی و ایجاد نهاد خلافت شکل گرفته است که این مولفه ­ها را می­توان به عنوان عناصر تحول هویتی-تاریخی در قالب سه نسل سلفی-جهادی از القاعده تا داعش مورد شناسایی قرار داد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابراهیم نژاد، محمد. (1393)، داعش بررسی انتقادی تاریخ و افکار. قم: دار الاعلام المدرسه اهل البیت علیهم الاسلام.
احمدی، حمید. (1388)، «خاورمیانه و نظام بین‌الملل پس از جنگ سرد». فصلنامه سیاست، دوره 39، شماره 3.
اسماعیلی، حمیدرضا. (1386)، «بازشناسی اندیشه سیاسی القاعده». فصلنامه مطالعات منطقه‌ای جهان اسلام، شماره 30 و 31، صص 7-29.
 اللیبی، عطیه‌اله. (1395)، فاجرانی که جهاد می‌کنند. ترجمه: علی مطهری، کتاب الکترونیک، کانال مجازی تمکین.
 المحیسنی، شیخ‌عبداله. (1395)، چرا به آنها خوارج می‌گوییم. کتاب الکترونیک، کانال مجازی تمکین
المنصوری، شیخ‌لوی. (1393)، ریشه‌های تفکر داعش: تاریخچه، نگاه‌های فقهی و استدلالات. ترجمه: حسین آشوری، پایگاه تخصصی نقد وهابیت.
بخشی شیخ‌احمد، مهدی. (1387)، «القاعده و تروریسم مذهبی». مجله علوم سیاسی، شماره 41.
بورگا، فرانسوا. (2015)، «جاذبه دولت اسلامی داعش: مصاحبه‌ای با فرانسیس فرانسوا بورگا». فصلنامه گفتگوی جهانی، سال پنجم، شماره چهارم.
 تبریزی، منصوره. (1393)، «تحلیل محتوای کیفی از منظر رویکردهای قیاسی و استقرایی». فصلنامه علوم اجتماعی. شماره 64.
تخشید، محمدرضا و اردشیر نوریان. (1387)، «یک‌جانبه‌گرایی آمریکا و تاثیر آن بر نقش منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران». فصلنامه‌ علوم سیاسی. سال یازدهم. شماره‌ اول.
 جمشیدی، محمد. (1386)، نظام‏های بین‌المللی تک‌قدرت‌محور: تک‌قطبی، هژمونی، امپراتوری. فصلنامه مطالعات راهبردی. شماره 38.
جوکار، محمدصادق. (1390)، «چگونگی معنایابی اقدام مسلحانه در نزد گروه‌های رادیکال اسلامی علیه غرب»، مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، 18 شهریور.
 خالوزاده، سعید. (1383)، «اتحادیه اروپا و روند صلح اعراب و اسراییل». فصلنامه مطالعات خاورمیانه، پاییز و زمستان 1383، صص182ـ151.
 سید‌قطب. (1372)، ما چه می‌گوییم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
 سیدقطب. (1378)، نشانه‌های راه. ترجمه: محمود محمودی تهران: نشر احسان و بنیاد نشر افکار و اندیشه‌های سیدقطب.
شفیعی، نوذر. (1384)، ررسی وضعیت طالبان در افغانستان. بررسی راهبردی، موسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، شماره 233.
 کسرایی، محمدسالار و سعیده داوری‌مقدم. (1394)، برآمدن داعش در خاورمیانه: تحلیل جامعه شناختانه. فصلنامه روابط خارجی، شماره پیاپی 25.
 گریفیتس، مارتین. (1388)، دانشنامه روابط بین‌الملل و سیاست جهان. ترجمه: علیرضا طیب. تهران: نشر نی.
 فولر، گراهام، و یان لسر. (1384)، احساس محاصره: ژئوپلیتیک اسلام و غرب. ترجمه: علیرضا فرشچی و علی اکبر کرمی. تهران: دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه.
عشوری، محمدرضا. (1395)، مانیفست توحش در فقه داعش. طومار اندیشه.
لینکلیتر، آندرو. (1386)، نوواقع‌گرایی، نظریه انتقادی و مکتب برسازی. ترجمه: علیرضا طیب، تهران، دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه.
 متقی، ابراهیم. (1392)، تحول رهیافت موازنه قدرت در نظم‌های منطقه‌ای: هویت‌گرایی در برابر ساختارگرایی. فصلنامه راهبرد. شماره 67.
 محبوبی، قربانعلی. شهوند، شهراد. عظیم‌زاده، جعفر. (1392)، حضور نیروهای نظامی خارجی در افغانستان و گسترش افراط‌گرایی فرقه‌ای در پاکستان 2001 تا 2011. مطالعات جهان اسلام. سال دوم. شماره اول.
 محمدالغریب، عبداله. (1393)، طاعون: بررسی تحلیلی و ریشه‌های تاریخی ظهور تشیع افراطی. ترجمه علی مطهری، ناشر سایت تمکین.
 مجتهدزاده، پیروز. (1389)، ژئوپلتیک نظام نوین جهانی. ماهنامه مهرنامه، شماره 6
 مسعودنیا، حسین. فروغی، عاطفه. (1391)، نظری بر نقش گروه‌های اسلام‏گرا در سومالی. جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام. دوره اول. شماره 3.
 میراحمدی، منصور. (1389)، گفتمان اسلامی و گفتمان جهانی. مجموعه مقالات اسلام و روابط بین الملل. به اهتمام حسین پوراحمدی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
میلر، بنجامین. (1376)، الگوی رفتاری قدرت‌های بزرگ در بحران‌های بین‌المللی. ترجمه: قدرت احمدیان، مجله سیاست دفاعی، شماره مسلسل 21.
 مهربان، احمد. (1387)، جنگ علیه تروریسم و افزایش حملات انتحاری در عراق و افغانستان. فصلنامه راهبرد. سال شانزدهم. شماره 48.
نجاتی‌حسینی، محمود. (1387)، جهانی‌شدن، امپریالیسم فرهنگی و اسلام سیاسی در خاورمیانه. فصلنامه مطالعات خاورمیانه. سال پانزدهم. شماره 3و4.
 موسوی‌شفائی، مسعود و مهدی شاپوری. (1394)، آمریکا و نظام بین‏الملل: از نظم تک‌قطبی تا نظم فراقطبی. فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره 18، شماره 68.
نصری، قدیر. (1393)، «خشم به فرمان خرد: تاملی دیگر در خشونت‌ورزی به سیاق داعش». مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه.
 واعظی، محمود. (1388)، «رویکردهای سیاسی- امنیتی آمریکا در خاورمیانه». فصلنامه سیاست خارجی، شماره 89.
 هنسن، برت، تافت، پیتر، ویول، آندره. (1390)، راهبردهای امنیتی و نظم جهانی آمریکائی: قدرت از دست رفته. ترجمه: احمد جانسیز و سید امیر نیاکوئی، رشت: انتشارات دانشگاه گیلان.
 الزرقاوی، ابومصعب. (1427)، سِلسِلَهُ مُحَاضَرات هَل اَتَاک حَدِیث الرَّافِضَه، آرشیف الجهادی.
السوری، ابومصعب. (1425)، دعوه المقاومه الإسلامیه العالمیه، آرشیف الجهادی.
 الظواهری، ایمن. (1423)، الولاء و البراء، عقیده منقوله و واقع مفقود، منبر التوحید و الجهاد.
النباء. (1434)، الدوله الإسلامیه : حصاد العملیات الجهادیه العسکریه لسنه 1434 فی العراق، آرشیف الجهادی.
بن‌لادن، اسامه. (1425)، رساله الشیخ المجاهد اسامه بن‌لادن إلى ابناء الحرمین، تسجیلات التجدید الإسلامیه.
بن‌لادن، اسامه. (1429)، نص کلمه الشیخ اسامه بن‌لادن الى الشعوب الاوروبیه، موسسه السحاب للإنتاج الإعلامی.
 
Aaron, David. (2008), in their own words Voices of Jihad. RAND Corporation. National Defense Research Institute.
Al-Adnani, Abu Muhammad. (2014a), “Indeed Your Lord is Ever Watchful,” pietervanostaeyen wordpress, September 22.
Al-Adnani, Abu Muhammad. (2014b), “This is not our methodology nor will it ever be,” Chabab Tawhid Media, April 2014.
Al-Baghdadi, Abu Bakr Al-Qurashi. (2013), “And Give Glad Tidings to the Believers,” Al-Furqan Media Foundation, Available at: jihadology.net/category/al-furqan-media/.
Al-Baghdadi, Abu Bakr Al-Qurashi. (2014), “A Message to the Mujahidin and the Muslim Ummah in the Month of Ramadan,” Al-Hayat Media Center, July 4, Available at: https://ia902501.us.archive.org/2/items/hym3_22aw/english.pdf.
Al-Suri, Abu Mus’ab. (2010), “The Jihadi Experiences: The Schools of Jihad,” Inspire, No. 1, Summer 1431.
Al-Zawahiri. (2001), Knights Under the Prophet’s Banner: Meditations on the Jihadist Movement. London: Al-Sharq Al-Awsat December 2, 2001.
Al-Zawahiri, Ay Ayman.  (2013), General Guidelines for Jihad. As-Sahab Media Establishment.
Al-Zawahiri. (2014), “Acknowledging ISIS officially isn’t part of AQ,” February 3, 2014, http://justpaste.it/translt: see original Arabic here: http://justpaste.it/ea9k.
Abuza, Zachary. (2003), Funding Terrorism in Southeast Asia: The Financial Network of Al Qaeda and Jemaah Islamiyah. NBR Analysis. vol 14. no 5.
Allen, Chris. (April 2010), “An Overview of Key Islamophobia Research”, National Association of Muslim Police, available at: www.muslimsafetyforum.org.uk/downloads/Publications/Overview_Islamophobia.pdf.
Azzam, Abdullah. (2012), Defense of Muslim Lands: The First Obligation After Iman. Published on Apr 20, 2012, Available in: http://www.slideshare.net/baadshahm/defence-of-the-muslim-lands.
Bar, Shmuel & Yair Minzili. (2006), The Zawahiri Letter and the Strategy of Alqaeda. Hudson Institute. Washington DC.
Baqai, Huma. (2011), Extremism and Fundamentalism: Linkages to Terrorism Pakistan`s Perspective. International Journal of Humanities and Social Sciences. Vol.1. No 6. pp241-248.
Barrett, Richard. (2014), The Islamic State. The Soufan Group. November 2014.
Braniff, Bill & Assaf Moghadam. (2011), Towards Global Jihadism: Al-Qaeda’s Strategic. Ideological and Structural Adaptations since 9/11. Perspectives On Terrorism. Vol 5.58. Brooks, Stephen & William Wohlforth. (2001), Power, Globalization and the End of the Cold War: Reevaluating a Landmark Case for Ideas. International Security. Vol 25. No 3. pp 5-53.
Bernard, Haykel. (2009), On the Nature of Salafi Thought and Action. in Global Salafism: Islam’s New Religious Movement. pp 33–57, ed. Roel Meijer, London: Hurst.
Bin Laden. (2004), Compilation of Usama Bin Ladin Statements (1994 –‌2004). FBIS Report. January 2004.
Chicago Project. (2016), Suicide Attack Database. Chicago Project on Security and Terrorism. CPOST data posted as of October 12, 2016, Available in: http://cpostdata.uchicago.edu/search_results_new.php
Cordesman, Anthony. (2005), “Saudi militants in Iraq،: Assesment and Kingdoms Response, CSIS, 2005. september 19.
Cox Caroline & John Marks. (2003), The West, Islam and Islamism, London: Civitas Institute for the Study of Civil Society.
Dabiq. (1435), Al Hayat Media Center.
Daragahi, Borzou & Erika Solomon. (2014), “Fuelling Isis Inc,” Financial Times, September 21, 2014, http://www.ft.com/intl/cms/s/2/34e874ac-3dad-11e4-b782-00144feabdc0. html#axzz3ESzCXGmI.
Esposito, John L. (2014), ISIS, Radicalization, and the Politics of Violence and Alienation. The Center for the Study of Islam & Democracy (CSID). Sep 3, 2014.
Friedman, George. (2014), The Islamic State Reshapes the Middle East. Geopolitical Weekly. November 25.
Gause F. Gregory. (2014), Beyond Sectarianism: the New Middle East Cold War. Brookings Institution: Doha Center analysis. Number 11.
Gerges ،F. (2005), The Far Enemy: Why Jihad Went Global. Cambridge: Cambridge University Press.
Gunaratna, Rohan. (2003), Inside Al-Qaeda: Global Network of Terror. Melbourne: Scribe Publications.
Haron, Zulkarnain & Nordin Hussin. (2013), “A study of the salafi jihadist doctrine and the interpretation of jihad by al jama’ah al Islamiyah”, Kemanusiaan Journal, Vol 20, No 2, pp15-37.
Hanzel, Christopher. (2005), The Origins of al Qaeda’s Ideology: Implications for US Strategy. Parameters. Vol. 35. No. 1. pp 69-80.
Hegghammer, Thomas. (2006), “Global Jihadism After the Iraq War”, Middle East Journal, Vol. 60, No. 1, pp 11-32.
Hubbard, Ben & Schmitt, Eric. (2014), “Military Skill and Terrorist Technique Fuel Success of ISIS”, The New York Times, Aug. 27, available at: http://nyti.ms/1pjru2o
Jones, Seth G. A. (2014), Persistent Threat The Evolution of al Qa’ida and Other Salafi Jihadists. RAND Corporation.
Kfir, Isaac. (2014), “Social Identity Group and Human (In) Security: The Case of Islamic State in Iraq and the Levant (ISIL)”, Studies in Conflict & Terrorism, Vol 38, Issue 4.
Lister, Charles. (2014), Profling the Islamic State. Brookings Institution: Doha Center analysis. Number 13
Lupovici, Amir. (2009), Constructivism Methods: A Plea and Manifesto. Review of International Studies. Vol 35. No 1. pp 195-218.
Lund, Aron. (2012), Syrian Jihadism. Swedish Institute of International Affairs. UL brif. No 13.
Malka, Haim. (2015), Jihadi-Salafi Rebellion and the Crisis of Authority. in: Religious Radicalism after the Arab Uprisings. Editor: Jon B. Alterman. Washington: Rowman & Littlefield, pp 9-35.
Mc Cants, Will. (2012), “A New Salafi Politics,” Foreign Policy, October 12, Available at: http://mideast.foreignpolicy. com/posts/2012/10/12/a_new_salafi_politics.
Moghadamm, Assaf. (2008), “Motives for Martyrdom: Al-Qaida, Salafi Jihad, and the Spread of Suicide Attacks, International Security, Vol. 33, No. 3 pp. 46–78.
Moniquet, Claude. (2013), The Involvement of Salafism/wahhabism in the support and supply of arms to rebel groups. Policy Department DG External Policies. 11 June 2013.
Pape, Robert & James Feldman. (2010), Cutting the Fuse: The Explosion of Global Suicide Terrorism and How to Stop It. Chicago: University of Chicago Press.
Pellegrino, Chiara. (2015), “Women and Jihad: Sociology is Not Always Enough to Explain It” Fondazione Internazionale Oasis, Available at: http://www.oasiscenter.eu/articles/jihadism-and-violence/2015/07/21/women-and-jihad-sociology-is-not-always-enough-to-explain-it
Pillar, Paul. (2001), terrorism and us foregn policy, Brookings Institution Press.
Roy, Olivier. (2016), France’s Oedipal Islamist Complex. foreign policy. January 7.
Sanderson, Thomas M & Michael Barber & Joshua Russakis. (2015), Key Elements of the Counterterrorism Challenge. in: Religious Radicalism after the Arab Uprisings. Editor: Jon B. Alterman. Washington: Rowman & Littlefield. pp 37-92.
Schmidt, Michael. (2014), “SIS uses Andre Paulin, a Convert to Islam, in Recruitment Video”, New York Times.
Wiktorowicz, Quintan. (2006), Anatomy of the Salafi Movement. Journal Studies in Conflict & Terrorism. Vol29. Issue 3. pp 207–239.
Weiss, Michael. (2016), “Inside the Head of an ISIS True Believer”, the daily beast, August29, 2016, Available at: http://www.thedailybeast.com/articles/2016/08/29/inside-the-head-of-an-isis-true-believer.html.
Wiener, Antje. (2003), “Constructivism: The Limits of Bridging Gaps”, Journal of International Relations and Development, Vol. 6, No. 3, pP 243-276.
Wood, graeme. (2015), What ISIS Really Wants? Atlantic. March 2015 Issue.
Wood, Graeme & Edward Murrow. (2015), What ISIS Really Wants? Atlantic. March Issue.
Zehfuss, Maja. (2002), Constructivism in International Relations. londan: Cambridge University Press.
Zeidan, David. (2001), “The Islamic Fundamentalists View of Life as a Perennial Battle”, Middle East Review of International Affairs, No. 4, PP 26-53.
Zogby, James. (2011), “Arab Attitudes Toward Iiran 2011”, Arab American Institute Foundation, Availeble at: http://aai.3cdn.net/fd7ac73539e31a321a_r9m6iy9y0.pdf.