بررسی زمینه های ظهور بنیادگرایی اسلامی در منطقه خاورمیانه؛ بر اساس متغیرهای تسهیل کننده

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه اصفهان. ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل، دانشگاه اصفهان. ایران

چکیده

بی شک تحولات دو دهه پایانی سده بیستم و در پی آن، حوادث 11 سپتامبر، نقطه عطفی در پررنگ شدن بنیادگرایی اسلامی بوده است. منطقه خاورمیانه، حساس ترین منطقه استراتژیکی جهان محسوب می شود که با چالش بنیادگرایی اسلامی مواجه است. در حال حاضر، بنیادگرایی اسلامی امروزه در قالب داعش نه تنها یک تهدید منطقه ­ای، بلکه تهدید بین ­المللی نیز محسوب می شود، به همین دلیل توجه به آن بیش از گذشته اهمیت دارد. این مقاله در پی پاسخگویی به این سؤال است که عوامل اجتماعی و اقتصادی موثر در شکل­گیری داعش چیست؟ از این جهت نتایج این مقاله حاکی از آن است که تحلیل بنیادگرایی اسلامی نیازمند دیدی جامع ­نگر می باشد و نمی­توان با تقلیل در یک یا دو عامل به بررسی آن پرداخت؛ به همین دلیل فرضیه این مقاله مبنی بر این است که مجموعه ای از کلیدی­ ترین عوامل اجتماعی می تواند شکل ­گیری  بنیادگرایی اسلامی را در منطقه تسهیل نمایند و از نظر اقتصادی کشورهایی که در رتبه های پا یین توسعه انسانی نسبت به سایر کشورهای منطقه واقع شده اند؛ شرایط مساعدتری را برای ظهور بنیادگرایی اسلامی خواهند داشت؛ بنابراین در این پژوهش به کاربست مدلی از حمید احمدی در چارچوب نظریه اقدام جمعی در شکل­ گیری بنیادگرایی اسلامی پرداخته شده است. روش پژوهش در این نوشتار توصیفی-تحلیلی می باشد که با ابزار فیش­برداری کتابخانه ای و جستجوی اینترنتی گردآوری شده است.

کلیدواژه‌ها


 
احسانی، اسدالله، (1386)، بنیادگرایی اسلامی در افغانستان: اندیشه‌ها و انگیزه‌ها، جامعه فردا، شماره 4.
احمدی، حمید (1390)، جامعه‌شناسی سیاسی جنبش‌های اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
اسمیت، آنتونی دی، (1383)، ناسیونالیسم: نظریه، ایدئولوژی، تاریخ، ترجمه منصور انصاری، تهران: موسسه مطالعات ملی.
اطهری، سید حسین، حسینی دورانی، سید عباس، (1392)، جستاری در آغاز، فرایند و فرجام کنش جمعی جهان عرب با بهره‌گیری از رویکرد تغییر فرهنگی، پژوهش‌نامه ایرانی سیاست بین‌الملل، شماره 2.
ای پیپ، رابرت، (1389)، اشغالگری بنیادگرایی و تروریسم، گزارش، شماره 222.
بیات، مصطفی، (1389)، جهان اسلام: ژئوپلیتیک شیعه و توهم هلال شیعی؛ سردرگمی تحلیل گران غربی: هلال شیعی از واقعیت، زمانه، شماره 91 و 92.
پور عزت علی‌اصغر، طاهری عطار غزاله، (1389)، «کاربست حکمرانی خوب برای ملت‌سازی در پرتو مطالعات میان‌رشته‌ای»، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 1.
ثقفی عامری، ناصر، (1385)، «عراق جدید: تغییرات ژئوپلیتیک»، فصلنامه راهبرد، شماره 39.
جمعی از مولفان، (1389)، «توسعه سیاسی و اقتصادی در جهان اسلام»، تهران؛ نشر کتاب مرجع.
حاجی ناصری، سعید، اسدی حقیقی، ابراهیم، (1391)، «واکاوی نقش طبقه متوسط جدید در جنبش اجتماعی مصر»، مجله روابط خارجی، شماره 16.
حاجی یوسفی، امیرمحمد، (1387)، «هلال شیعی: فرصت‌ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب، آمریکا»، فصلنامه دانش سیاسی، شماره 1.
حافظ نیا، محمدرضا سید هادی زرقانی، (1391)، «چالش‌های ژئوپلیتیکی همگرایی در جهان اسلام»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 80.
خضری، محمد، (1382)، «بررسی طرح پیشنهادی منطقه آزاد تجاری خاورمیانه جرج بوش از دیدگاه اقتصادی»، مجله اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره 192 و 191.
خلیلی، احمد، (1391)، بنیادگرایی اسلامی و انقلاب‌های عربی بررسی نقش جریان بنیادگرایی اسلامی در روند شکل‌گیری انقلاب‌های اخیر در کشورهای اسلامی، سوره اندیشه، شماره 59 و 58.
خواجه پور، غلامرضا، (1376)، استراتژی توسعه انسانی، مجله تعاون، شماره 67.
دهقانی، محمود، (1387)، «خاورمیانه؛ آینه تنازع هویت‌ها»، فصلنامه راهبرد، شماره 47
رنجبر، مقصود، (1390)، چالش‌های دموکراسی و توسعه در خاورمیانه، تهران؛ انتشارات علامه بهبهانی.
ساجدی، امیر، (1392)، بحران سوریه و دخالت قدرت‌های بیگانه، مطالعات روابط بین‌الملل، شماره 24.
سردارنیا، خلیل‌الله، (1389)، چالش‌های سیاسی _ اقتصادی و آزادسازی سیاسی در خاورمیانه عربی، مطالعات خاورمیانه، شما ه 61.
سردارنیا، خلیل‌الله، (1390)، «بررسی و نقد دو پارادایم رقیب در تبیین اسلام‌گرایی در خاورمیانه - از دهه 1970 به بعد«، مجله مطالعات خاورمیانه، شماره 67.
سنبلی، نبی، (1376)، جهان اسلام، آسیب‌پذیری‌ها و تهدیدات، مجله سیاست خارجی، سال‌ یازدهم، ش 3، پاییز.
سید نژاد، باقر، (1389)، «سلفی گری در عراق و تاثیر آن بر جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 47.
السید، مصطفی کمال، (2004)، العوامل و الاثار السیاسیه للفساد، فی الفساد و الحکم الصالح فی البلاد العربیه، مرکز دراسات واحده العربیه.
شحاته، دینا و مریم وحید، (1390)، عوامل دگرگونی در جهان عرب، ترجمه محمدرضا بلوردی، بیداری    اسلامی: ریشه‌ها و روندها، دبیرخانه اجلاس بین‌المللی مقاومت اسلامی.
شفیعی، نوذر، ثالثی، زهرا، اقبال، اقدس، (1389)، بسترها و زمینه‌های موثر در تکوین و گسترش طالبان پاکستانی، آفاق امنیت، شماره 7.
شهیدی، امیر هوشنگ، صدیقی، کورس، (1382)، دیدگاه: 2003، دگرگونی در مناسبات بین‌المللی و وضعیت نوین خاورمیانه، مجله بورس، شماره 39.
صفوی سید یحیی، (1387)، وحدت جهان اسلام: چشم‌انداز آینده، تهران: نشر شکیب.
صیادزاده، علی، جعفری صمیمی، احمد، علمی، زهرا، (1390)، «فساد، اندازه دولت و درجه بازی اقتصاد در مدل‌های رشد»، مجله پژوهش نامه بازرگانی، شماره 61.
عباس زاده فتح آباد، مهدی، (1388)، «بنیادگرایی اسلام و خشونت (بانگاهی بر القاعده)»، فصلنامه: سیاست، شماره 4.
عصاری آرانی، عباس، افضلی ابرقویی، وجیهه، (1389)، «ارتباط اندازه دولت با توسعه انسانی - مقایسه کشورهای نفتی و کشورهای درحال‌توسعه غیرنفتی»، مجله رفاه اجتماعی، شماره 36.
عیوضی، محمدرحیم، (1387)، چالش‌های سیاسی جهان اسلام و آینده‌ی ایران، دانش سیاسی، شماره 8.
قاسمی، آسیه، (1380)، «اطلاع‌رسانی: توسعه انسانی، دیدگاه و راهبرد»، مجله اقتصاد، شماره 4 و 5.
قزوینی حائری، یاسر، (1392)، ابو مصعب الرزقاوی افسانه یا واقعیت، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 185.
گوهری مقدم، ابوذر، (1391)، بیداری اسلامی یا انقلاب‌های عربی: رویکرد اجتماعی، کتاب بیداری اسلامی در نظر و عمل، به کوشش دکتر اصغر افتخاری، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
محمدی اصل، عباس، (1383)، شاخص توسعه انسانی در ایران قرن بیست و یکم، مجله گزارش، شماره 153.
مدیر شانه چی، محسن، (1372)، احزاب سیاسی و توسعه نیافتکی سیاسی در ایران، ایران فردا، شماره 8.
مرادی عبدالله، (1392)، «بحران سوریه؛ امکان و امتناع مداخله بشردوستانه»، فصلنامه سیاست خارجی، شماره 2.
مسعودنیا، حسین؛ فروغی، عاطفه؛ چلمقانی، مرضیه، (1391)، ترکیه و بحران سوریه از میانجیگری تا حمایت از مخالفان دولت، مطالعات سیاسی جهان اسلام، شماره 4.
میر احمدی، منصور و علی‌اکبر ولدبیگی، (1393)، جریان‌های تکفیری و سیاست خشونت، در کتاب مجموعه مقالات کنگره جهانی خطر جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام، جلد دوم، قم: دارالاعلام.
نوایی، علی‌اکبر، (1380)، «آسیب‌شناسی جدایی دین، توسعه و عدالت اجتماعی»، مجله پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره 30.
واعظی محمود، (1391)، بحران‌های سیاسی و جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه: نظریه‌ها و روندها، تهران: وزارت امور خارجه دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
 
   مطهری زاده زهره، (1394)، آل سعود و رویارویی ناتوی عربی، روزنامه رسالت، شنبه 7 شهریور ماه 1394، شماره 8462.
     نرخ بیکاری، (2013)، قابل‌دسترسی در:
https://www.cia.gov/library/publications/the-world- factbook/rankorder/2129rank.html.
 
توسعه انسانی، (2014)، گزارش شاخص‌های تکمیلی (درک رفاه) توسعه انسانی 2014، قابل‌دسترس در:
 
 زیاده، رضوان، (1385)، سیاستگذاری و سیاست خارجی در سوریه، مرکزالاهرام للدراسا السیاسیه و الاالتخراجیه، کتابخانه دیجیتال دید قابل‌دسترس در:
http//www.did /catalog/index.aspx?cn=pp00020081501313010.
 عصر ایران (8/11/1394)، سالم‌ترین و فاسدترین کشورهای جهان معرفی شدند، قابل‌دسترس در:
 
 گزارش توسعه انسانی، (2014)، قابل‌دسترسی در:
 
 Acun, C. (2014), Neo al Qaeda: The Islamic State of Iraq and the Sham (ISIS). Seta Perspective, (10).
 Fandy, M. (1994), TRIBE VS. ISLAM: The Post‐colonial Arab State and the Democratic Imperative. Middle East Policy, 3(2(.
 Gerges, F. A. (2014), ISIS and the Third Wave of Jihadism. Current History, 113(767), 339.
 Ibrahim, S. E. (1980), Anatomy of Egypt's militant Islamic groups: Methodological note and preliminary findings. International Journal of Middle East Studies, 12(04).
 Kilo, M. (2011), Syria… the road to where? Contemporary Arab Affairs, 4(4).
 Lisa, A. (2011), Demystifying the Arab Spring'. Foreign Affairs, May/June,90(3).
McInnis, K. J. (2015), Coalition Contributions to Countering the Islamic State. Congressional Research Service, 4.
 Levite, A. E. & Tertrais, B. (2008), What Might the Middle East Look by 2025? CERI Strategy Papers, Centre d'études et de recherches internationales (CERI-Sciences Po/CNRS), (2008).
  Sinkkonen, T. (2015). The EU perspective on the foreign terrorist fighters of ISIL. The Finnish Institute of International Affairs, FIIA Briefing Paper 166.
Streeten, P. (1994), Human development: means and ends. The American Economic Review, 84(2(.
Pieterse, J. N. (2010), Development theory. Sage Publications.